दसरा - विजयादशमी भारतातला एक प्राचीन सण

 

दसरा Dasara (विजयादशमी) हा भारतातला एक प्राचीन सण आहे, जो अश्विन महिन्याच्या शुद्ध दशमीला साजरा केला जातो. दसरा हा सण धार्मिक, सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक महत्त्वाचा आहे. या सणाला "विजयादशमी" असे म्हणतात, कारण या दिवशी "दशमी" म्हणजेच दहावा दिवस आहे, जो नवरात्रीच्या ९ दिवसांच्या उपवास आणि पूजा समारंभानंतर येतो. दसरा सणाच्या दोन पौराणिक कथा आणि दंतकथा आहेत त्यातील एक रामायणातील कथा आणि दुसरी महिषासुर वध. नवरात्री आणि दसरा या दोन सणांमध्ये एक सुंदर सांस्कृतिक आणि धार्मिक संगती आहे. नवरात्री हे देवीची उपासना, श्रद्धा आणि भक्तीचे दिवस आहेत, तर दसरा हा दिवस त्या उपासनेचा परिपूर्ण विजय दाखवतो. दोन्ही सणांमध्ये धार्मिक भावना, शक्तीची पूजा, चांगुलपणाचा सन्मान आणि वाईटावर चांगुलपणाचा विजय यांचे महत्त्व आहे. दसरा हा नवीन सुरुवातीचा, विजयाचा, आणि समृद्धीचा दिवस म्हणून ओळखला जातो. अनेकजण या दिवशी नवीन व्यवसाय, वस्त्र, वाहन यांची खरेदी करतात, कारण हा दिवस शुभ मानला जातो.

रामायणातील पौराणिक कथा आणि दंतकथा: रामायणातील प्रमुख घटनेनुसार, भगवान श्रीराम, सीतेच्या शोधात लंकेत पोहोचले. रावणाने सीतेचे अपहरण केले होते, आणि रामाने वानरसेनेच्या मदतीने लंकेवर आक्रमण केले. राम आणि रावण यांच्यातील युद्ध नऊ दिवस चालले, आणि दहाव्या दिवशी म्हणजेच विजयादशमीला रावणाचा पराभव झाला. या घटनेचा अर्थ आहे सत्याचा असत्यावर विजय. त्यामुळे उत्तर भारतात, विशेषतः दिल्ली आणि उत्तर प्रदेश भागात, दसऱ्याच्या दिवशी "रामलीला" नावाचा नाट्यप्रकार सादर केला जातो, ज्यात रामायणातील प्रसंगांची रंगीत मांडणी केली जाते. शेवटच्या दिवशी मोठ्या प्रमाणात रावण, कुंभकर्ण आणि मेघनादाच्या पुतळ्यांचे दहन केले जाते. याचा मुख्य हेतू आहे की वाईटावर चांगुलपणाचा विजय साजरा केला जातो.

महिषासुर वध पौराणिक दंतकथा: देवी दुर्गाच्या विजयाची कथा देखील दसऱ्याशी जोडलेली आहे. महिषासुर नावाचा राक्षस देवांवर आणि मानवांवर अत्याचार करत होता. या राक्षसाला संपवण्यासाठी देवांनी दुर्गा मातेचे आह्वान केले. देवी दुर्गाने नऊ दिवस आणि नऊ रात्री महिषासुराशी युद्ध केले आणि दहाव्या दिवशी त्याचा वध केला. यामुळे दसऱ्याला दुर्गा मातेच्या विजयाचा उत्सव म्हणून देखील साजरा केला जातो. या उत्सवाला विशेषतः पश्चिम बंगाल, ओडिशा, बिहार आणि आसाममध्ये खूप महत्त्व आहे. दसऱ्याच्या दिवशी दुर्गा मातेच्या मूर्तींचे जलाशयात विसर्जन केले जाते. 

धार्मिक आणि सांस्कृतिक दृष्टिकोन

धर्म आणि श्रद्धा: दसरा हा सण धार्मिक दृष्टिकोनातून अत्यंत महत्त्वाचा मानला जातो. नवरात्रीमध्ये देवीच्या नवव्या रूपांची उपासना केली जाते. नवरात्रीचे शेवटचे तीन दिवस म्हणजे सरस्वती पूजा, लक्ष्मी पूजा आणि दुर्गा पूजेचे असतात. हे तीन दिवस ज्ञान, समृद्धी आणि शक्ती यांचे प्रतीक मानले जातात. दसरा हा या नवरात्री उत्सवाचा समारोप मानला जातो, आणि त्यादिवशी देवी दुर्गाचा विजय साजरा केला जातो.

आपट्याची पाने (सोने):महाराष्ट्रात दसरा सणाचे एक वेगळे रूप आहे. येथे आपट्याच्या पानांना सोन्यासारखे शुभ मानले जाते. या दिवशी लोक एकमेकांना आपट्याची पाने "सोने" म्हणून देतात. यामागे पौराणिक कथा आहे की, राजा रघूने आपल्या राज्यातील प्रजेला खुश करण्यासाठी देवांच्या वरदानातून मिळालेल्या संपत्तीचे वितरण केले होते, आणि त्या प्रसंगाला "सोने देणे" म्हणून ओळखले जाते. तेव्हापासून आपट्याची पाने वितरित करण्याची परंपरा सुरू झाली.

शमी वृक्षाची पूजा: शमी वृक्षाची पूजा देखील दसऱ्याशी संबंधित आहे. महाभारताच्या कथेनुसार, पांडवांनी अज्ञातवासात असताना आपली शस्त्रे शमी वृक्षाच्या झाडाखाली लपवली होती. जेव्हा त्यांचा अज्ञातवास संपला, तेव्हा त्यांनी ती शस्त्रे पुन्हा प्राप्त केली आणि त्या दिवशी विजय साजरा केला. म्हणून दसऱ्याच्या दिवशी शमी वृक्षाची पूजा केली जाते.

शस्त्रपूजा:दसरा हा शस्त्रपूजेचा दिवस म्हणून ओळखला जातो. प्राचीन काळात राजा-महाराजे आणि योद्धे आपली शस्त्रे पूजायचे आणि त्यांचा विजय साजरा करण्यासाठी युद्धाची तयारी करत असत. आजही भारतीय सैन्य दल, पोलीस आणि विविध सुरक्षा दल आपल्या शस्त्रांची पूजा करतात. ग्रामीण भागात शेतकरी देखील आपल्या औजारांची पूजा करून शेतीसाठी त्यांना शुभ मानतात.

नवीन उपक्रम आणि व्यवसायाचा प्रारंभ: दसऱ्याच्या दिवशी नवीन उपक्रम सुरू करण्यासाठी हा दिवस शुभ मानला जातो. अनेकजण या दिवशी नवीन व्यवसाय, घर किंवा वाहन खरेदी करतात. या दिवशी केलेल्या कोणत्याही शुभकार्याला यश मिळण्याची श्रद्धा आहे.

दसऱ्याचे विविध प्रांतांतील स्वरूप

उत्तर भारत: उत्तर भारतात, विशेषतः दिल्ली आणि वाराणसी येथे, "रामलीला" ही नाट्यकला खूप प्रसिद्ध आहे. रामायणावर आधारित नाटके सादर केली जातात आणि शेवटच्या दिवशी रावण, कुंभकर्ण आणि मेघनादाच्या पुतळ्यांचे दहन केले जाते.

पश्चिम बंगाल: पश्चिम बंगालमध्ये दसऱ्याच्या सणाला "विजया दशमी" म्हणतात. हा दुर्गा पूजेचा शेवटचा दिवस असतो, आणि त्या दिवशी देवी दुर्गाच्या मूर्तीचे विसर्जन जलाशयात केले जाते. लोक मोठ्या आनंदाने हा सण साजरा करतात, आणि एकमेकांना गळाभेट देऊन शुभेच्छा देतात.

महाराष्ट्र: महाराष्ट्रात, दसरा हा आनंदाचा आणि समृद्धीचा सण मानला जातो. लोक आपट्याची पाने देऊन एकमेकांना शुभेच्छा देतात. याचबरोबर, शस्त्रपूजा, गाडीपूजा आणि व्यवसायांची पूजा केली जाते. 

दक्षिण भारत: दक्षिण भारतात दसरा सणाला "अयुध पूजा" म्हणतात. कर्नाटकात मैसूर येथील दसरा महोत्सव विशेष प्रसिद्ध आहे. मैसूरच्या महाराजांनी सुरू केलेला हा उत्सव आजही मोठ्या दिमाखात साजरा केला जातो. यामध्ये राजप्रासादाच्या समोर मोठ्या प्रमाणात रोषणाई आणि शोभायात्रा आयोजित केली जाते.

नेपाळ: नेपाळमध्ये दसरा हा "दशैं" नावाने ओळखला जातो, आणि तो सर्वात मोठा सण आहे. नेपाळी लोक याला विजयादशमी म्हणतात, आणि हा सण १५ दिवस चालतो. यामध्ये देवी दुर्गाची पूजा केली जाते आणि शस्त्रांची पूजन होते.

दसरा आणि दांडियाचा काय संबंध 

दसरा आणि दांडिया हे दोन्ही सणांचे अविभाज्य भाग आहेत, आणि दोन्ही सण एकमेकांशी थोडेसे जोडलेले असले तरी, त्यांचे स्वतंत्र महत्त्व आणि परंपरा आहेत. दांडिया हे नवरात्री उत्सवाच्या दरम्यान केले जाणारे एक सांस्कृतिक नृत्य आहे, तर दसरा हा नवरात्रीचा शेवटचा आणि महत्त्वाचा दिवस आहे, ज्याला विजयादशमी म्हणून साजरा केले जाते. 

सांस्कृतिक संदर्भ: दांडिया नवरात्रीमध्ये केले जाणारे नृत्य आहे, जे देवी दुर्गाची पूजा आणि तिच्या विजयाचा उत्सव साजरा करण्यासाठी केले जाते. दसरा हा नवरात्रीचा शेवटचा दिवस आहे, ज्याला देवी दुर्गाने महिषासुराचा पराभव केला होता म्हणून मान्यता दिली जाते. त्यामुळे दांडियाचे नृत्य आणि दसरा हे एकत्र आलेले दिसतात.

धार्मिक श्रद्धा: नवरात्रीच्या दरम्यान, भक्त देवीच्या विविध रूपांची पूजा करतात आणि शेवटच्या दिवशी देवीच्या विजयाचा सण विजयादशमी किंवा दसऱ्याच्या रूपात साजरा करतात. दांडिया नृत्य हे देवीच्या विजयाची आणि शक्तीची प्रतीकात्मक अभिव्यक्ती आहे.

उपासना आणि उपवास: नवरात्रीत लोक देवीची पूजा करतात, उपवास ठेवतात आणि संध्याकाळी देवीच्या भक्तिरसात दांडिया आणि गरबा खेळतात. यामुळे दांडिया आणि दसरा हे नवरात्रीच्या उत्सवाचा भाग असले तरी, दांडिया मुख्यतः नवरात्रीमध्ये साजरा होणारा एक सांस्कृतिक नृत्यप्रकार आहे, आणि दसरा हा त्याच उत्सवाचा शेवटचा दिवस आहे, ज्याला चांगुलपणाच्या विजयाचे प्रतीक म्हणून साजरा करतात.